Na skrzyżowaniu szlaków i kultur

Lelowscy Żydzi w XIX i XX w.

Na początku XIX wieku Lelów był siedzibą rabina i kahału, który obejmował tereny okolicznych miejscowości takich jak: Biała Błotna, Biała Wielka, Bodziejowice, Bliżyce, Bystrzanowice, Dąbrowno, Dobrogoszczyce, Drochlin, Dzibice, Gródek, Gołuchowice, Irządze, Kroczyce, Lgota Błotna, Lgota Gawronna, Mełchów, Nakło, Olszyna, Podlesie, Pradła, Sadowie, Siemieszyce, Syski (Szyszki?), Tomiszowice, Turzyn, Wygiełzów, Wilków, Witów, Zagórze. Według naukowców, w wymienionych miejscowościach żyło jedynie 34 rodzin żydowskich, co mogło świadczyć o dużym rozproszeniu tej ludności. W tym samym czasie sam Lelów stawał się coraz bardziej popularnym centrum ruchu chasydzkiego, co można utożsamiać z działaniami rabina Dawida Bidermana z Lelowa (1746- 1814).

Na terenie  miasta Lelowa w tym okresie, Żydzi zamieszkiwali głównie okolice samego Rynku. W rejestrze z 1823 r. blisko połowa działek w sąsiedztwie Rynku była własnością Żydów. Trzeba wspomnieć, że nie było to jedyne miejsce przez nich zamieszkiwane w tym czasie. W latach 1823- 1862 teren, który mogli oni zajmować został mocno ograniczony, jednak nie zachowały się dotąd źródła dotyczące szczegółów.

W okresie XIX wieku liczba ludności żydowskiej na terenach kahału lelowskiego znacząco wzrosła. Pod koniec lat 90. osiągnęła najwyższy dotąd poziom. Wysoki odsetek ludności żydowskiej według źródeł utrzymywał się do lat 30. XX wieku. W aktach urzędu Stanu Cywilnego znajdują się informacje na temat ostatnich narodzin dziecka żydowskiego na terenie Lelowa, które nastąpiły w 1940 r., jednak mówi się że były to spóźnione rejestracja dziecka urodzonego prawdopodobnie rok wcześniej.  

W kwestii płacenia podatków przez żydowskich mieszkańców, byli oni zobowiązani do ich płacenia na równi z pozostałymi mieszkańcami miasta. Płacili oni również specjalny czynsz wyznaczony przez starostę z tytułu „stałego osiedlania się i nabywania domów”.

Podobnie jak w poprzednich latach, tak w wieku XIX i kolejnym, Żydzi zajmowali się w szczególności handlem i rzemiosłem. Ale też można wymienić takie zajęcia jak karczmarstwo, arendarstwo (dzierżawienia karczm i młynów), pachciarstwo (dzierżawienie od kogoś całego gospodarstwa rolnego lub jego części). Lelowscy Żydzi nie zajmowali się osobiście rolnictwem, co było dość powszechnym zjawiskiem także w innych miejscowościach.

Według źródeł,  w latach 30 XIX w. na terenach Lelowa znajdowali się też rzemieślnicy żydowscy. Zajmowali się oni głownie krawiectwem i szewstwem. Oprócz tego wśród ludności żydowskiej można było odnaleźć  osoby trudniące się zawodami związanymi z religią i tradycją, tj. rzezaka, kantora czy nauczyciela w szkółce żydowskiej (chederze).

Co ciekawe, do pozostałych zajęć można zaliczyć także bankierstwo, związane z przyjmowaniem i lokowaniem kapitału oraz pożyczkami na procent. Wykonywali to nie tylko wymiarze indywidualnym ale też instytucjonalnym, za pośrednictwem gminy.

Stosunki pomiędzy ludnością żydowską a pozostałymi mieszkańcami ogólnie układały się poprawnie. Zdarzały się jednak pewne konflikty, głównie w sferze handlowej i religijnej. Kwestią sporną też stanowiły sprawy dotyczące zajmowania przez Żydów centralnych parceli i placów, które to według pozostałych mieszkańców, powinny należeć do chrześcijańskich mieszkańców.

Na tle religijnym istniały pomiędzy ludnością żydowską i chrześcijańską różne uprzedzenia, nie tylko spontaniczne ale też narzucone im przez tradycję. Także władze kanoniczne głosiły aby katolicy nie utrzymywali jakichkolwiek kontaktów z Żydami.

W związku z działaniami II wojny światowej, 3 września 1939 r. Niemcy wkroczyli do miasteczka. Pierwsze dni wojny wywarły znaczne skutki związane z Lelowem. Ucierpiała wtedy większość mieszkańców, bez względu na wyznanie. Żołnierze niemieccy dokonali wielu zabójstw, ale też wielu rabunków i podpaleń.  Wydarzenia te spowodowały, że duża część Żydów uciekła z Lelowa, między innymi do Częstochowy i Będzina.  Ci, którzy pozostali i byli zdolni do pracy, zostali zwerbowani  do pracy przymusowej w okolicy lub w obozach pracy. Zaś pozostali podlegali licznym rozporządzeniom i ograniczeniom możliwości poruszania się, posiadania wszelkich dóbr i zdobywania żywności. Można domniemywać, że grupa żydowskich mieszkańców była na tyle mała aby organizować dla niej odosobnione getto.

Wrzesień 1942 był okresem, w którym Lelów został niejako pozbawiony ludności żydowskiej. Głównym powodem była zorganizowana przez Niemców deportacja Żydów. Według zeznań świadków, zostali oni w bestialski sposób zmuszeni do wyjazdu. W tamtym czasie nikt nie wiedział, gdzie zostaną deportowani. Dziś wiadomo, że do obozu zagłady w Treblince zostało przywiezionych 382 Żydów z Lelowa. Tym, którym udało się uciec przed deportacją udało się dostać do gett w Radomsku lub Częstochowie.

Według znanych statystyk, spośród około 700 lelowskich Żydów na terenie Rzeczpospolitej ocalało jedynie kilkunastu. Ze względu na fakt, że nie ma pełnych źródeł na ten temat, można sądzić, że osób ocalałym mogło być więcej.

Od czasów tych wydarzeń, nie doszło do reaktywacji gminy żydowskiej w Lelowie. Jednak jak wiadomo, przez cały czas od połowy XIX i XX wieku lelowscy chasydzi byli zrzeszeni poza granicami Polski.

Niniejszy tekst powstał na podstawie artykułu dr Edyty Gawron Lelowscy Żydzi w XIX i XX wieku,

[w:] red. M. Galas, M. Skrzypczyk; Żydzi lelowscy. Obecność i ślady, Wydawnictwo Austeria, Kraków 2006.

Masz do nas pytanie? Wypełnij formularz kontaktowy