Na skrzyżowaniu szlaków i kultur

Epoka staropolska (od XVI do końca XVIII w.)

Według źródeł początki osadnictwa żydowskiego na terenach ówczesnego Lelowa i okolic przypadają na okres średniowiecza. Lokalni badacze dowodzą, o czym wspomina też dokument papieża Celestyna III z 1193 r., że Żydzi w tamtym okresie prowadzili karczmę na terenie Starego Lelowa.
            Wiek XIV przyniósł poważne zmiany w postaci otrzymaniu przez Lelów praw miejskich, co przyczyniło się do zwiększenia intensywności wymiany handlowej. Doprowadziło to ostatecznie do pojawienia się na tych terenach kupców żydowskich. Oficjalne wzmianki na ich temat pochodzą z lustracji przeprowadzonej w 1564 r. Zgodnie z nią, w zeznaniach mieszczan można znaleźć informację na temat 6 Żydów, którzy zamieszkiwali tereny Lelowa, bądź jak twierdzą uczeni- 6 rodzinach żydowskich. Niewykluczone, że przed pożarem mającym miejsce w 1547 r., zamieszkiwało ich nawet kilkudziesięciu. Mogło być to spowodowane chęcią szybkiej odbudowy miasta.
            Rejestr pogłównego z 1676 r., wznosi, że Lelów zamieszkiwało jedynie 18 Żydów. Nie sposób nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że gmina lelowska nie była wtedy dużym skupiskiem tej ludności. Jednak możemy spotkać się z opinią, że dane te są mocno zaniżone. W źródłach możemy odnaleźć także informacje dotyczące już 1748 r., z których wynika o zamieszkiwaniu Lelowa przez 140 Żydów. Prawie 20 lat później, powstał najbardziej wiarygodny jak na obecne czasy spis, zgodnie z którym ludność żydowska stanowiła już 215 osób. Trzeba zwrócić uwagę, że dotyczy to samej gminy, zaś cały kahał lelowski (tzw. gmina żydowska)  wspólnie z przyległymi przyhałkami liczył 3415 Żydów. W latach osiemdziesiątych XVIII w. Żydzi stanowili około 20% społeczeństwa.
            Prawa i obowiązki Żydów w początkowym okresie zostały określone w przywileju nadanym im 4 stycznia 1612 r. przez Stanisława Branickiego z Rześcia, miecznika koronnego, starostę chęcińskiego i lelowskiego. Zgodnie z tym, Żydzi funkcjonowali na tych samych prawach, co inni mieszkańcy miasta. Mieli prawo do swobodnego prowadzenia handlu, jak też wyszynku oraz pozostałych praw, z których korzystali. Ale też mieli obowiązek płacenia podatków na rzecz miasta jak i dla starosty. Starosta był odpowiedzialny za jurysdykcję nad nimi. Ponadto zabraniał urzędnikom miejskim i starościńskim stawiania przeszkód Żydom w wykonywaniu swoich przywilejów ale też sprawowania ochrony nad nimi. 
            Władysław IV potwierdził nadany wcześniej Żydom lelowskim przywilej, a ponadto w Krakowie 12 marca 1633 r. zapewnił prawo do użytkowania synagogi i cmentarza. 13 lat później ten sam władca wydał kolejny przywilej, zgodnie z którym mieli oni prawo do swobodnego mieszkania w swoich domach, zobowiązani do płacenia podatków z nieruchomości w wysokości równej ludności chrześcijańskiej. Oprócz tego, mieli oni prawo do rzezi zwierząt różnych gatunków a także sprzedawania z nich mięsa w detalu i hurcie, jednak nie mogąc naruszać przy tym praw miejskich. Kolejni władcy, tj. Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan III Sobieski, Stanisław August Poniatowski potwierdzili przywilej dla Żydów lelowskich, jednak z ich wykonywaniem nie odznaczali się konsekwencją.
            Nie obyło się też bez konfliktów. Największy dotyczący kahału lelowskiego i rady miejskiej miał miejsce w latach 1651- 1652. Żydzi próbowali uwolnić się od nienależnych podatków i kontrybucji, które były nakładane im przez miasto, poprzez utrudnianie zwożenia towarów handlowych do miasta, utrudnianie prowadzenia działalności handlowej i finansowej, co według Żydów było sprzeczne z prawem koronnym. Jak też niesprawiedliwie nałożone podatki na ich domy, co przyczyniło się do popadnięcia ich w ruinę. Domagali się również zaniechania praktyki pieczętowania im bożnicy. Domagali się w ten sposób zachowania swoich praw i przywilejów
            Przeciwko Żydom także prowadzono pozwy. Byli oni oskarżani m. in., że ludność chrześcijańska została przez nich uciśniona, poprzez zatrudnianie czeladzi chrześcijańskiej oraz odkupywania od nich nieruchomości. Na podstawie mandatu z 1652 r. Żydzi bezprawnie zatrudniali w swoich domach służbę chrześcijańską. Oprócz tego wielu z nich mieszkało jako komornicy w mieście.
            Handel Żydów, głównie miodem i propinacją według zarzutów magistratu lelowskiego pozbawiało ludność chrześcijańską środków do życia. Ponadto mieszczanie twierdzili, że przyjmowali w zastaw rzeczy od tzw. ludzi luźnych. Do pozostałych zarzutów zaliczyć można przekształcenie placu chrześcijańskiego w cmentarz żydowski oraz unikania przez nich płacenia szosu z domów, które przejęli, co doprowadzało mieszczan do płacenia całego wymiaru podatku podług dawnych taryf.  Zarzuty odnosiły się też do obrządku kościelnego. Zarzucano im brak szacunku do celebrowania święta, a dokładniej do procesji Bożego Ciała oraz pracy w niedziele i święta . Zaś sami odprawiali swoje śluby oraz pozostałe ceremonie publicznie,  wbrew temu jak im nakazano.  
            W 1768 roku została uchwalona konstytucja, zgodnie z którą wysłuchiwanie spornych kwestii pomiędzy magistratami miast a kahałami mieli wykonywać komisarze królewscy. Dopiero 4 lipca 1778 roku zawarto umowę pomiędzy Żydami a mieszczanami lelowskimi, która miała zakończyć wszelkie procesy i  kłótnie. Umowa dotyczyła głównie nienaruszalności bożnicy, szkoły z domem rabina i cmentarza. A także odnosiła się do pewnych ograniczeń w sferze handlu przez Żydów, ilości domów przez nich zamieszkiwanych. Jednak nie ma informacji w jakim stopniu postanowienia te były wykonywane.

            Synagoga lelowska z reguły sumiennie wypełniała wszelkie obowiązki podatkowe. Kahał był zobowiązany do płacenia na rzecz dworu królewskiego oraz płac na urzędników państwowych. Nawet na rzecz duchowieństwa katolickiego, w przypadku zatrudnienia czeladzi chrześcijańskiej. Oprócz tego występowały także podatki nadzwyczajne np. z okazji koronacji króla.

            Jak już można zauważyć, głównym zajęciem lelowskich Żydów był handel i propinacja. Oprócz tego zajmowali się też rzemiosłem czy dzierżawą dochodów z młynów. W 1652 roku król Jan Kazimierz nadał Dawidowi Łazarowicowi przywilej na wolną propinację piwa przewoźnego na terenie miasta Lelowa. Z tym przywilejem jednak nie zgadzali się mieszczanie. Szczególnym towarem handlowym było drewno oraz chrust, głównie drewno dębowe i brzezina. Ze względu na usytuowanie, przez Lelów przechodziły ważne trakty kupieckie. Krakowskie rejestry celne z XVI- XVIII w. zawierają informacje o rodzajach towarów, jakie sprowadzali na rynek krakowski oraz z niego przywozili. Wśród towarów jakie sprzedawali był m. in. wosk, miód czy sól. Zaś przywozili skóry, szkło czy kosy.
            Według zachowanych źródeł, można określić jakie były stosunki Żydów lelowskich wraz z mieszczaństwem i duchowieństwem. Na ich podstawie można określić, że przestrzegali konstytucji i przykładali się do podatków. Co prawda, zdarzały się oskarżenia dotyczące nadużyć w związku z propinacją czy niepłaceniem podatków, jednak trzeba je traktować jako wyjątki niż regułę. Stosunki z miejscowym klerem czy mieszczaństwem trzeba uznać za względnie poprawne. Jednak trzeba pamiętać, że kler był z reguły niechętny Żydom, szczególnie oficjałom biskupa krakowskiego. Nawet podnosił, że katolikom nie wolno utrzymywać kontaktów z  ludnością żydowską. Nieprzychylnie patrzono przez kler na fakt, że starosta przeznaczył część gruntu szpitalnego na rzecz założenia kirkutu. Jego obecność miała zagrażać zdrowiu chrześcijan, dlatego dążono do tego by grunt został zwrócony kościołowi.

Urzędnicy biskupa już w 1602 r. wystosowali intencję do władz Lelowa, w której starali się wzmocnić pozycję katolików w mieście. Odnosili się w niej o nieudzielenie zezwolenia na zajmowanie domów chrześcijańskich przez Żydów. Rywalizacja pomiędzy kościołem i ludnością żydowską, która odnosiła się do panowania przestrzenią miejską wzrosła w połowie XVIII w. W tym okresie dość znaczna część nieruchomości było w posiadaniu Żydów, co spowodowało zdecydowaną reakcję biskupa. Nawet głoszone były postulaty, mówiące o tym, że ich obecność zagraża powstaniem pożaru kościoła lelowskiego.  
            W średniowiecznym Lelowie ludność żydowska stanowiła integralną część społeczności miejskiej. Pomimo konfliktów i przeciwności, kahał lelowski przed lata znacznie się rozwijał, liczebność jego znacznie wzrosła. Niestety nie zachowały się informacje dotyczące wewnętrznej relacji w gminie. Jedynie można wysnuć ogólne wnioski na ten temat. Nieco więcej można powiedzieć na temat aktywności gospodarczej mieszkańców. I z tego głównie powodu dochodziło do większości  konfliktów z władzami miejskimi oraz kościołem, często łagodzonymi przez administrację publiczną. Według badaczy, historia Żydów na terenie Lelowa w czasach nowożytnych pokazuje obraz poprawnej koegzystencji z ludnością katolicką, typowy dla małych miasteczek na terenach ówczesnej Polski.

Tekst powstał na podstawie artykułu Przemysława Zarubina Żydzi lelowscy w dobie staropolskiej. Całość artykułu znajduje się w pozycji: Żydzi lelowscy. Obecność i ślady, red. Michał Galas i Mirosław Skrzypczyk, wydawnictwa Austeria, Kraków 2006.

Masz do nas pytanie? Wypełnij formularz kontaktowy