Na skrzyżowaniu szlaków i kultur

Badania archeologiczne w Staromieściu

Od pewnego czasu można zaobserwować nasilenie dążeń do poznania i zrozumienia początków Lelowa. Kwestią tą interesują się zarówno badacze lokalni jak i przedstawiciele uznanych ośrodków naukowych. Historycy zajmujący się tą tematyką dokonali kwerendy zachowanych dokumentów, lecz pomimo ich starań początki średniowiecznej osady nikną w mrokach średniowiecza. Najstarsza wzmianka o Lelowie pochodzi z roku 1193, lecz wiemy, że wówczas był to już zorganizowany ośrodek posiadający targ czy też karczmę. Niestety nie przetrwał, żaden dokument opisujący osadę lub przynajmniej poświadczający jej istnienie, który wytworzono by przed wspomnianą datą. Prace historyków zajmujących się początkami Lelowa, w tym momencie są mocno utrudnione, gdyż trudno spodziewać się, że odnalezione zostaną starsze, wczesnośredniowieczne dokumenty opisujące, lub choćby wzmiankujące tą miejscowość. Z tego powodu na obecną chwilę, wydaje się, że jedynym sposobem pogłębienia wiedzy o „pierwszym” Lelowie, są badania archeologiczne. Badacze związani z Lelowskim Towarzystwem Historyczno-Kulturalnym, już w roku 2019, rozpoczęli prace na terenie Staromieścia. Prowadzono wówczas przede wszystkim prospekcję lotniczą oraz tak zwane badania powierzchniowe. Głównym celem tych działań było wytypowanie miejsc, które mogłyby ukrywać relikty dawnej osady. Analiza fotografii lotniczych, pozwoliła na wskazanie niewysokiego wzgórza, które rozpoczyna się około 100 m na północ od kościoła w Staromieściu. Rozpościera się ono na powierzchni około 7 hektarów, a jego wschodnie zbocze opiera się o niewielką rzekę Czyżówkę `(zwaną też Halszką). Sporych rozmiarów dolina rzeczna i tereny bagniste, mogły stanowić trudną do pokonania przeszkodę dla ewentualnego agresora. Poza wspomnianą rzeką, mokradła rozciągają się też od południowego krańca wzgórza, aż do jego części zachodniej. Obecnie znajdują się tam rowy melioracyjne, lecz wiele wskazuje, że może być to dawna fosa umocnionego grodu. Fotografie lotnicze wykonywano sukcesywnie przez dłuższy czas o różnych porach roku, co miało na celu zarejestrowanie wyróżników wegetacyjnych, sugerujących istnienie podziemnych struktur. Dzięki temu udało się zauważyć m.in., że domniemana „fosa” rozciągała się niegdyś również po stronie zachodniej łagodnego wzniesienia. Poza tym stwierdzono, że na samym wzgórzu mogą znajdować się pozostałości dawnych budowli. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyż w miejscu tym znajdowały się zabudowania jeszcze w pierwszej połowie wieku XX. Jednak badania powierzchniowe, prowadzone w rejonie wzgórza, przyniosły zabytki, w tym przede wszystkim fragmenty naczyń ceramicznych, użytkowanych w schyłkowym okresie wczesnego średniowiecza. Pozwoliło to wysnuć przypuszczenie, że przynajmniej część zarejestrowanych w wyniku prospekcji lotniczej obiektów, może w rzeczywistości być reliktami zabudowań średniowiecznego Lelowa. Pozyskane informacje pozwoliły na przeprowadzenie klasycznych wykopalisk archeologicznych, które pomogłyby w potwierdzeniu lub odrzuceniu tezy, o funkcjonowaniu w tym miejscu osady wczesnośredniowiecznej.

W grudniu 2022 i lutym 2023, założono łącznie trzy wykopy sondażowe, zlokalizowane we wschodniej i środkowej części wzgórza. Pracami badawczymi kierował archeolog Bartosz Karolczyk z LTHK, a sporej pomocy udzieliła też Gmina Lelów. Ponadto w działaniach tych brali również udział członkowie Śląskiej Grupy Eksploracyjnej oraz pasjonaci historii z częstochowskiej Grupy Perun. W ich wyniku odkryto szereg obiektów archeologicznych, z których najciekawszym wydaje się być relikt chaty o konstrukcji słupowej. W jej wnętrzu znajdowały się resztki instalacji, wstępnie uznanej za piec. Zbudowany był on z gliny, która na skutek działania wysokiej temperatury przyjęła rdzawo-czerwone zabarwienie. Jedynie część chaty znalazła się w granicach wykopu. Związane było to z charakterem badań sondażowych, które zakładały dłuższe, lecz wąskie wykopy, pozwalające na wstępną rejestracje śladów pozostawionych przez dawnych mieszkańców okolicy. Ponadto w trakcie prac odkryto też jamy gospodarcze, wstępnie datowane zarówno na okres średniowiecza jak i wczesnej nowożytności oraz fragment kolejnej konstrukcji słupowej. W przyszłości planowane jest poszerzenie wykopu, który pozwoli zarejestrować drugą część chaty oraz jej najbliższe otoczenie.

Prace prowadzone w rejonie wzgórza, pozwoliły na potwierdzenie tezy o istnieniu w tym miejscu osady w końcowym okresie wczesnego średniowiecza. W dalszej kolejności poza badaniami samego wzniesienia, planowane jest też przeprowadzenie następnych wykopów sondażowych oraz badań geofizycznych, które pozwoliłyby na ustalenie, czy osada miała charakter otwarty, czy też znajdował się tutaj jednak potężny gród z umocnieniami drewniano ziemnymi. W lipcu 2022, pomiędzy opisanym wzgórzem a kościołem, badania przeprowadzili też archeolodzy z Uniwersytetu w Łodzi, którym przewodził Radosław Zdaniewicz. Również oni zarejestrowali tam pozostałości z podobnego okresu. Możliwe, że osada miała charakter wieloczłonowego grodu, jednak na tą chwilę nie możemy tego potwierdzić. Dalsze prace zapowiadane są zarówno przez Instytut Archeologii UŁ, jak i Lelowskie Towarzystwo Historyczno-Kulturalne. Dzięki temu, w przyszłości uda się może przynajmniej częściowo odtworzyć początki Lelowa. Do tego dochodzą jeszcze badania wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w północno-zachodniej części miejscowości, prowadzone również od roku 2022 przez Bartłomieja Szmoniewskiego z PAN. Wszystkie te działania sprawiają, że na poły legendarne początki miejscowości zaczynają wyłaniać się z mroków historii, a dawne dzieje średniowiecznego Lelowa stają się coraz bardziej namacalne.

Masz do nas pytanie? Wypełnij formularz kontaktowy